Перейти к статье:
РАЗЛИЧНЫЕ ПОСЕЛЕНЧЕСКИЕ МОДЕЛИ В КУЛЬТУРАХ ВЕРХНЕГО ПАЛЕОЛИТА В СЕВЕРНЫХ ПРЕДГОРЬЯХ МОРАВСКИХ ВОРОТ (ЦЕНТРАЛЬНАЯ ЕВРОПА)
М. Файер*, Е. Фолтын, Я.М. Вага*
*Силезский университет, Польша University of Silesia, Bedzinska 60, 41–200 Sosnowiec, Poland
В статье на материалах 94 стоянок рассматривается один из этапов развития палеолитических поселений носителей богуницкой, селетской, ориньякской и граветтской культур на территории, расположенной к северу от Моравских Ворот. Реконструируются различные способы освоения окружающей среды указанным населением. Местоположение стоянок изучается в связи с особенностями климата и рельефа, высотой над уровнем моря, близостью рек, наличием каменного сырья, биологических ресурсов. Отмечены сходство представителей культур в выборе мест для своих поселений и различия в размещении отдельных стоянок и использовании занимаемой территории. Прослежено, что наиболее консервативный подход к использованию возможностей окружающей среды характерен для богуницких популяций. Богуницкие поселения создавались в основном на юго-восточном, восточном и южном склонах, на высоте 205,5–310,0 м над ур. м. Носители ориньякской и граветтской культур предпочитали селиться в зонах с разнообразным рельефом, в т.ч. в горной местности. Стоянки ориньякского населения располагались в горах на северных склонах, как правило, на высоте 205–378 м над ур. м. Граветтские популяции селились чаще всего в низинах на южных склонах или террасах, на высоте 220–286 м над ур. м. Для селетской культуры характерны поселенческие комплексы с центральной стоянкой на возвышенности. Стоянки создавались в низинах на склонах, обращенных на север и юго-запад, преимущественно на высоте 217–316 м над ур. м. Установлены виды деятельности носителей рассматриваемых культур.
Ключевые слова: верхний палеолит, поселение, ландшафтные зоны, Южная Польша.
DOI: 10.17746/1563-0102.2016.44.1.051-064
DIFFERENT MODELS OF SETTLEMENT OF THE UPPER PALEOLITHIC CULTURES IN THE NORTHERN FORELAND OF THE MORAVIAN GATE (CENTRAL EUROPE)
M. Fajer*, E. Foltyn, and J.M. Waga*
*University of Silesia, Bedzinska 60, 41–200 Sosnowiec, Poland
Based on 94 sites of the Bohunician, Szeletian, Aurignacian, and Gravettian cultures, marking the Neanderthal to Homo sapiens sapiens transition, stages in the evolution of the Paleolithic settlement north of the Moravian Gate are described with special reference to environmental adaptation. Relevant factors include climate, relief, altitude, proximity of water sources, availability of lithic raw material and fl oral and faunal resources as well as the socio-cultural level of the respective groups. While being similar in terms of habitat choice, these cultures differed in placement of sites and the exploitation of resources. The most conservative style of exploiting the environment is evidenced by Bohunician sites, which are mostly situated on the southeastern, eastern, and southern slopes, 205.5–310.0 m asl. The typical feature of Szeletian sites is central placement on elevations; they are situated in lowland slopes facing north and southwest, mostly at 217–316 m asl. Areas preferred by Aurignacians and Gravettians were larger, with diverse, often rugged terrains. Aurignacians preferred northern mountain slopes, 205–378 m asl. Gravettians settled mostly in lowlands, on southern slopes and terraces, 220–286 m asl. This territorial expansion testifi es to growing opportunities caused by higher sociocultural potential, enabling people to inhabit formerly uninhabited zones.
Keywords: Upper Paleolithic, settlement, landscape zones, southern Poland.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
Allsworth-Jones P. The Szeletian and the transition from Middle to Upper Palaeolithic in central Europe. – Oxford: Clarendon Press, 1986. – 412 p.
Bahn P. Late Pleistocene economies of the French Pyrenees // Hunter-Gatherer Economy in Prehistory. A European Perspective / ed. G.N. Bailey. – Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1983. – P. 168–186.
Banesz L. Socio-historical and palaeo-ecological considerations of Aurignacian in Europe and Near East // Slovenska archeologia. – 1998. – Vol. 46. – P. 1–30.
Binford L.R. Organisation and formation processes. Looking at curated technologies // J. of Anthropol. Research. – 1979. – Vol. 35. – P. 255–273.
Bobak D., Poltowicz-Bobak M. Przyczynek do rozpoznania osadnictwa paleolitycznego na terenach Plaskowyzu Glubczyckiego. Dwa nowe stanowiska powierzchniowe z Pilszcza // Slaskie Sprawozdania Archeologiczne. – 2009. – Vol. 51. – S. 131–140.
Chochorowska E., Chochorowski J. Nowe dane do geochronologii stanowiska paleolitycznego Kornice 11 // Materialy Archeologiczne. – 1986. – T. 23. – S. 233–245.
Dagnan A., Ginter B. Wyniki badan na stanowisku gornopaleolitycznym w Wojcicach, pow. Grodkow // Sprawozdania Archeologiczne. – 1970. – Vol. 22. – S. 31–37.
Dobosi V. Interior parts of the Carpathian Basin between 30,000 and 20,000 BP // Hunters of the Golden Age. The Mid Upper Palaeolithic of Eurasia 30,000–20,000 BP / eds. W. Roebroeks, M. Mussi, J. Svoboda, K. Fennema. – Leiden: Univ. of Leiden, 2000. – P. 232–239.
Fajer M., Foltyn E., Kozlowski J.K., Pawelczyk W., Waga J.M. The multilayer Palaeolithic site of Dzierzyslaw I (Upper Silesia, Poland) and its environmental context // Prehled vyzkumu. – 2005. – Vol. 46. – S. 13–33.
Foltyn E. Badania ratownicze wielokulturowego stanowiska C w Rozumicach, woj. opolskie // Badania archeologiczne na Gornym Slasku i ziemiach pogranicznych w 1997 roku / ed. E. Tomczak. – Katowice: Centrum Dziedzictwa Kulturowego Gornego Slaska, 2000. – S. 13–19.
Foltyn E. Uwagi o osadnictwie kultur z ostrzami lisciowatymi na polnoc od luku Karpat // Przeglad Archeologiczny. – 2003. – Vol. 51. – S. 5–47.
Foltyn E.M., Foltyn E. Starsza epoka kamienia we wschodniej czesci Gornego Slaska w swietle odkryc w dorzeczu Rudy // Ludzie i Kultury / ed. I. Bukowska-Florenska. – Zory: Muzeum Miejskie w Zorach, 2003. – Vol. 1. – S. 85–104.
Foltyn E.M., Foltyn E., Wysocka-Grzanka J. Archeologiczne badania poszukiwawcze nad dolna i srodkowa Ruda // Scripta Rudensia. – 1995. – Vol. 4. – S. 7–29.
Foltyn E., Kozlowski J.K. The lower level of the site of Dzierzyslaw I, Opole voivodship (Silesia, Poland) and the problem of the Bohunician // Eurasian Prehistory. – 2003. – Vol. 1. – P. 79–116.
Geomorfologia Polski. Gory i wyzyny / ed. M. Klimaszewski. – Warszawa: PWN, 1972. – T. 1. – 384 s.
Hack J. Studies of longitudinal stream profi les in Virginia and Maryland // Geological Survey Professional Paper. – 1957. – Vol. 294-B. – P. 45–95.
Hahn J. Aurignacien. Das Altere Jungpalaolithikum in Mittel- und Osteuropa. – Koln: Bohlau, 1977. – 187 S.
Hromada J. Moravany nad Vahom. Taboriska lovcov mamutov na Povazi. – Nitra; Bratislava: Archeologicky ustav Sloven. akad. vied., 2000. – 126 s.
Jarosova L. Nove vyzkumy paleoliticke lokality v Ostrave-Petrkovicich v letech 1994–1995 // Archeologicke rozhledy. – 1999. – T. 51. – S. 26–57.
Jarosova L., Cilek V., Oches E., Snieszko Z. Petrkovice, excavations 1994–1995 // Paleolithic in the Middle Danube Region / ed. J. Svoboda. – Brno: Archeologicky ustav Akad. ved Ceske republiky, 1996. – P. 191–205.
Kaminska L., Kozlowski J.K. Gravettian settlement on the south and north side of the Western Carpathians // Starsza i srodkowa epoka kamienia w Karpatach polskich / ed. J. Gancarski. – Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krosnie, 2002. – P. 35–58.
Kind C.-J. Die Verteilung von Steinartefakten in Grabungsfl achen. – Tubingen: Archaeol. Venatoria: Inst. fur Urgeschichte, 1985. – 283 S.
Klima B. Vysledky archeologickeho vyzkumu na taboristi lovcu mamutu v Petrkovicich, okr. Ostrava v roce 1952 a 1953 // Acta Musei Silesiae. – 1955. – T. 4. – S. 1–35.
Klima B. Ubersicht uber die jungsten palaolithischen Forschungen in Mahren // Quartar. – 1957. – Bd. 9. – S. 85–130.
Klima B. Petrkovice II – nova paleoliticka stanice v Ostrave // Archeologicke rozhledy. – 1969. – T. 21. – S. 583–595.
Klima B. Paleoliticke nalezy z Otic u Opavy // Archeologicky Sbornik. – 1974. – T. 1?. – S. 9–21.
Kozlowski J.K. Paleolit na Gornym Slasku. – Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, PAN, 1964a. – 222 s.
Kozlowski J.K. Stanowisko gornopaleolityczne Dzierzyslaw I, pow. Glubczyce, na Gornym Slasku w swietle badan przeprowadzonych w 1962 r. // Wiadomosci Archeologiczne. – 1964b. – T. 30. – S. 461–477.
Kozlowski J.K. Wezlowe problemy chronologii paleolitu w dolinie Odry i Cyny pod Raciborzem // Rocznik Muzeum Gornoslaskiego w Bytomiu, Archeologia. – 1965. – T. 3. – S. 5–38.
Kozlowski J.K. The origin of lithic raw materials used in the Palaeolithic of the Carpathian countries // Acta Archaeologica Carpathica. – 1972/73. – Vol. 13. – P. 5–19.
Kozlowski J.K. Changes in raw material economy of the Gravettian technocomplex in Northern Central Europe // International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identifi cation in the Carpathian Basin / ed. K.T. Biro. – Budapest, 1987. – P. 65–79.
Kozlowski J.K. Raw material procurement in the Upper Paleolithic of Central Europe // Raw material economies among prehistoric hunter-gatherers / eds. A. Montet-White, S. Holden. – Lawrence: Univ. of Kansas, 1991. – P. 187–196. – (Univ. of Kansas Publ. in Anthropol.; N 19).
Kozlowski J.K. Le Paleolithique des Carpates occidentales // Preistoria Alpina – Museo Tridentino di Scienze Naturali. – 1994. – Vol. 28 (1992). – P. 113–126.
Kozlowski J.K. The Danubian Gravettian as seen from the northern perspective // Paleolithic in the Middle Danube Region / ed. J. Svoboda. – Brno: Archeologicky ustav Akad. ved Ceske republiky, 1996. – P. 11–22.
Kozlowski J.K. Southern Poland between 50 and 30 Kyr B.P. Environment and Archeology // Neanderthals and Modern Humans: discussing the transition: Central and Eastern Europe from 50,000–30,000 B.P. / eds. J. Orschiedt, G.-C. Weniger. – Mettmann: Neanderthal Museum, 2000. – P. 76–91.
Kozlowski J.K. Swiat przed “rewolucja” neolityczna. Wielka Historia Swiata. – Krakow: Fogra, 2004. – T. 1. – 768 s.
Kozlowski J.K., Mester Z. Un nouveau site du Paleolithique superieur dans la region d’Eger (nord-est de la Hongrie) // Praehistoria. – 2003/04. – Vol. 4/5. – P. 109–140.
Masojc M., Bronowicki J. The Chelm Massif area – An Aurignacian settlement enclave in the South-Western Poland // Przeglad Archeologiczny. – 2003. – Vol. 51. – S. 49–76.
Meissner H.-O. Die Uberlistete Wildnis. – Warszawa: Bellona, 1990. – 285 S.
Musil R. Pferdefunde aus der Zeit zwischen dem Alt- und Mittelwurm // Valoch K. Die altsteinzeitliche Fundstelle in Brno-Bohunice. – Praha: Archeologicky ustav Ceskoslovenske akad. ved, 1976. – S. 76–83.
Musil R. The Early Upper Paleolithic fauna from Stranska skala // Stranska skala. Origins of the Upper Paleolithic in the Brno Basin Moravia, Czech Republic / eds. J. Svoboda, O. Bar-Yosef. – Cambridge, Massachusetts: Harvard Univ., 2003. – P. 213–218.
Neruda P. Technologicka analyza remontaze gravettienske industrie z lokality Hostalkovice-Hladovy Vrch // Acta Musei Moraviae. – 1995. – Vol. 80. – S. 29–44.
Neruda P. Paleoliticka stanice na “Dubecku” v Ostrave-Hostalkovicich // Acta Musei Moraviae. – 1997. – Vol. 82. – S. 87–116.
Neruda P., Nerudova Z. Archeologicka sondaz na lokalite Hostalkovice II-Hladovy Vrch (o. Ostrava) // Acta historica et museologica Universitatis Silesianae Opaviensis. – 2000. – T. 5. – S. 116–122.
Nerudova Z. K vyuziti cizich surovin v szeletienu na Morave // Acta Musei Moraviae. – 1997. – T. 82. – S. 79–86.
Nyvltova-Fisakova M. Seasonality of Gravettian sites in the Middle Danube Region and adjoining areas of Central Europe // Quaternary Intern. – 2013. – Vol. 294. – P. 120–134.
Oliva M. Technologie a pouzite suroviny stipane industrie moravskeho aurignacienu // Archaeologicke rozhledy. – 1984. – T. 36. – S. 601–628.
Oliva M. Aurignacien na Moravi // Studie muzea Kromerizska. – 1987. – T. 87. – S. 5–128.
Oliva M. The Szeletian occupation of Moravia, Slovakia and Bohemia // Acta Musei Moraviae. – 1992. – Vol. 77. – S. 35–58.
Oliva M. Le Szeletien de Tchecoslovaquie: industrie lithique et repartition geographique // PALEO. – 1995. – N 1, suppl. – P. 83–90.
Oliva M. Geografi e Moravskeho Gravettienu // Pamatky archeologicke. – 1998a. – T. 89. – S. 39–63.
Oliva M. K ekonomii surovin stipane industrie Moravskeho Gravettienu // Sbornik Praci Filozoficke Fakulty Brnenske Univ. – 1998b. – T. 3. – S. 9–19.
Oliva M. Vyuzivani krajiny a zdroju kamennych surovin v mladem paleolitu // Archeologicke rozhledy. – 2002. – T. 54. – S. 555–579.
Oliva M. Gravettien na Morave. – Brno: Masarykova univ., 2007. – 258 s.
Oliva M., Neruda P. Gravettien severni Moravy a ceskeho Slezska // Acta Musei Moraviae. – 1999. – T. 84. – S. 43–115.
Otte M. Le Gravetien en Europe Centrale // Disseratationes Archaeologicae Gaudenses. – 1981. – Vol. 20. – P. 1–504.
Otte M. Le Gravettien en Europe // L’Anthropologie. – 1985. – Vol. 89. – P. 479–503.
Klima B. Pavlov I Excavations 1952–53. – Liege: Univ. de Liege, 1994. – 234 p. – (ERAUL; N 66).
Pazda S., Bagniewski Z. Wyniki badan powierzchniowych w powiecie glubczyckim // Terenowe Badania Archeologiczne na Opolszczyznie. Rok 1968. – Opole, 1968. – S. 57–87.
Petrkovice : On Shouldered Points and Female Figurines / ed. J. Svoboda. – Brno: Archeologicky ustav Akad. ved Ceske republiky, 2008. – 252 s.
Poltowicz M. Dzierzyslaw 79, pow. Glubczyce – nowe, wielokulturowe stanowisko powierzchniowe z epoki kamienia // Slaskie Sprawozdania Archeologiczne. – 2003. – T. 45. – S. 97–106.
Rydlewski J. Paleolityczne i neolityczne materialy z Beskidu Slaskiego // Acta Archeologica Carpathica. – 1983. – T. 22. – S. 199–207.
Seitl L. Befund uber das pleistozane osteologische Material von Stranska skala (Bez. Brno-mesto) // Prehled vyzkumu 1982. – Brno: Archeologichy ustav CSAV, 1984. – 13 s.
Soffer O. The Upper Paleolithic of the Central Russian Plain. – Orlando (Florida): Academic Press, 1985. – 539 p.
Svoboda J. The Pavlov Site, Czech Republic: lithic evidence from the Upper Paleolithic // J. of Field Archaeol. – 1994. – Vol. 21. – P. 69–81.
Svoboda J. Cas lovcu: dejiny paleolitu, zvlaste na Morave. – Brno: Archeologicky ustav Akad. ved Ceske republiky, 1999. – 352 s.
Svoboda J. Opava (okr. Opava) // Prehled vyzkumu. – 2000. – T. 40. – S. 168–174.
Svoboda J. La question szeletienne // Les industries a outils bifaciaux du Paleolithique moyen d’Europe occidentale / ed. D. Cliquet. – Liege: Univ. de Liege, 2001a. – P. 221–230. – (ERAUL; N 98).
Svoboda J. The Pavlov site and the Pavlovian: a large hunter’s settlement in a context // Praehistoria. – 2001b. – Vol. 2. – P. 97–115.
Svoboda J. The Gravettian of Moravia: Landscape, settlement, and dwellings // Perceived landscapes and built environments: The cultural geography of Late Paleolithic Eurasia / eds. S.A. Vasil’ev, O. Soffer, J. Kozlowski. – Oxford: Archaeopress, 2003. – P. 121–129. – (BAR Intern. Ser.; N 1122).
Svoboda J. Sidelni archeologie loveckych populaci. K dynamice a populacni kinetice mladeho paleolitu ve strednim Podunaji // Prehled vyzkumu. – 2006a. – T. 47. – S. 13–31.
Svoboda J. The Danubian Gate to Europe: Patterns of chronology, settlement archeology, and demography of late Neandertals and early modern humans of the Middle Danube // When Neanderthals and Modern Humans Met / ed. N.J. Conard. – Tubingen: Kerns Verl., 2006b. – P. 233–267.
Svoboda J., Havlicek P., Lozek V., Macoun J., Musil R., Prichystal A., Svobodova H., Vlcek E. Paleolit Moravy a Slezska. – Brno: Archeologicky ustav Akad. ved. Ceske republiky, 2009. – 303 p.
Svoboda J., Lozek V., Vlcek E. Hunters between East and West. The Paleolithic of Moravia. – N. Y.: Plenum Press, 1996. – 307 p.
Svoboda J., Siman K. The Middle-Upper Paleolithic transition in Southeastern Central Europe (Czechoslovakia and Hungary) // J. of World Prehistory. – 1989. – Vol. 3. – P. 283–322.
Skrdla P. Mohelno – stanice z obdobi prechodu od stredniho k mlademu paleolitu na Morave // Prehled vyzkumu. – 2000. – T. 40. – S. 35–47.
Skrdla P. Zmeny v sidelni strategii mladeho paleolitu v mikroregionu brnenske kotliny // Archeologicke rozhledy. – 2002. – T. 54. – S. 363–370.
Skrdla P. Mladopaleoliticke sidelni strategie v krajine: Priklad stredniho Pomoravi // Prehled vyzkumu. – 2006. – T. 47. – S. 33–48.
Skrdla P. Napajedla (okr. Zlin) // Prehled vyzkumu. – 2007. – T. 48. – S. 317–321.
Skrdla P., Nyvltova-Fisakova M., Nyvlt D. Gravettske osidleni Napajedelske brany // Prehled vyzkumu. – 2008. – T. 49. – S. 47–82.
Valoch K. Prispevek k otazce provenience surovin v moravskem paleolitu // Folia Fac. Sci. Nat. Univ. Purk. Brun. – 1975. – T. 16. – S. 83–87.
Valoch K. V zari ohnu nejstarsich lovcu // Praveke dejiny Moravy / ed. V. Podborsky. – Brno: MVS, 1993. – S. 11–70.
Valoch K. Le Paleolithique en Tchequie et en Slovaquie. – Grenoble: Ed. Jerome Millon, 1996. – 358 p.
Valoch K. Das Szeletien Mahrens – seine Wurzeln und Beziehungen // A la recherche de l’Homme prehistorique / eds. Z. Mester, A. Ringer. – Liege: Univ. de Liege, 2000. – P. 287–294. – (ERAUL; N 95).